Urodził się 25 kwietnia 1913 r. w Wilnie, przy ulicy Niemieckiej, wśród zaułków dzielnicy żydowskiej. Niedługo po wojnie, jego rodzice przenieśli się na przedmieście, do domu odziedziczonego po dziadkach. Uczył się prywatnie u wileńskich artystów: M. Lejbowskiego (1876-1942/43), Z. Packiewicza, M. S. Kuleszy (1878-1943) i A. Szturmana oraz na kursach malarstwa w Żydowskiej Szkole Rzemieślniczej „Hilf durch arbet” [Pomoc przez pracę] założonej i kierowanej przez inżyniera Abrama Klebanowa.

Artysta przez wiele lat był związany ze środowiskiem artystycznym miasta. W latach 30-tych nauczał malarstwa w szkołach wileńskich, pełnił także funkcję sekretarza Związku Żydowskich Artystów Plastyków. Należał do grupy literacko–artystycznej Jung Wilne [Młode Wilno], działającej w latach 1929-1939. Należeli do niej pisarze i poeci żydowscy skupieni wokół dziennika „Wilner Tog”: Abraham Suckewer, Chaim Grade, Elchanan Wogler, Szmerke Kaczergiński, Lejzor Wolf, Hirsz Gluck oraz graficy i malarze: Szejna Efronówna, Mojżesz Lewin, Róża Suckewerówna, Lejb Zameczek, Mojżesz Worobiejczyk, Bencijon Michtom. Jung Wilne, na wzór łódzkiej Jung Idysz (1919-1920) propagowała kulturę żydowską. Wydawała almanach zatytułowany „Jung Wilne”, w którym członkowie grupy umieszczali swoje utwory i prace plastyczne. Środowisko to opisał Abraham Suckewer w tomie „Czytając z twarzy” (Bajm lejnen penimer), opublikowanym w Jerozolimie w 1993 roku. Jeden ze szkiców poświęcony został Rafaelowi Chwolesowi.

Chwoles zadebiutował w 1933 roku na Wystawie Młodych Malarzy. Jego talent zyskał uznanie jurorów, otrzymał pierwszą nagrodę za najlepszy portret. W dwa lata później wziął udział w prestiżowej wystawie zorganizowanej z okazji wszechświatowego zjazdu JIWO (Jidiszer Wisenszaftlecher Instytut – Żydowski Instytut Naukowy), na której prace swoje prezentowali artyści z całego kraju, zarówno ci o ugruntowanej renomie – Jankiel Adler, Icchak Lichtenstein czy Bencijon Cukierman – jak i przedstawiciele młodszego pokolenia, np. B. Michtom, L. Zameczek. W 1938 Chwoles miał w Wilnie pierwszą wystawę indywidualną.

Do wybuchu II wojny światowej brał także udział w wystawach ogólnopolskich organizowanych przez Wileńskie Towarzystwo Niezależnych Artystów Malarzy oraz przez warszawskie Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych (ŻTKSP) i Związek Żydowskich Artystów Plastyków w Polsce (ŻZAPwP).

Pierwsze miesiące wojny światowej spędził w Wilnie i okolicach. W 1940 r. został dyrektorem Szkoły Sztuk Plastycznych w Wilejce. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej ewakuowany w głąb ZSSR, przebywał w okolicy miasta Gorki (Niznyj Nowgorod). Jako „zapadnik” nie mógł walczyć w Armii Czerwonej, dlatego – choć formalnie wcielony do wojska – pracował jako robotnik na kolei. W Gorki poznał przyszłą żonę. Była kierowniczką Domu Kultury, w którym skupiła zespół artystów (tancerzy, śpiewaków, dekoratorów) i organizowała spektakle teatralne – aktorami byli przede wszystkim uciekinierzy z terenów Polski (Wilna, Warszawy, Lublina, Białegostoku) oraz Rosjanie. Chwoles robił dekoracje do tych przedstawień. Dla zarobku, malował z fotografii na zamówienie wdów, portrety ich mężów i synów poległych na wojnie. Jak wspomina syn Aleksander – „obrazy wzruszały czymś niewyjaśnionym, bardzo różniąc się od typowych portretów socrealistycznych”. Z relacji synów wynika, że ok. 1941 roku miał wystawę w Domu Kultury w Krasnych Bakach nad Wołgą. „Jako nagrodę dostał pudełko z tubkami barw olejnych (słynny Lefranc). Ojciec długo jeszcze używał ostrożnie te barwy, takich ani w Rosji, ani nawet w Polsce długo nie było”. W następstwie wystawy oddelegowany został do Moskwy, gdzie pracował jako zwykły malarz pokojowy.

Już w 1944 roku, natychmiast po wyzwoleniu Wilna spod okupacji niemieckiej Chwoles wrócił do miasta, przede wszystkim po to, by odszukać rodziców i siostry. Odnalazł dwie z nich (uciekły z getta i cudem przeżyły wojnę). Rodzice i trzy siostry zginęły w Ponarach pod Wilnem. Relacja Aleksandra Chwolesa: „Dla ojca to był straszny cios, pierwszą jego myślą było utrwalić na zawsze w swoich rysunkach, obrazach to straszne Wileńskie Getto, w którym (na jakiejś ulicy, w jakimś domu, w jakimś momencie przed zagładą znajdowali się jego rodzice, siostry). Łaził po tych ruinach getta dniami, tygodniami i malował. W ten sposób powstał cykl „Wileńskiego Getta”. Ojciec był pierwszym i chyba jedynym, który utrwalił w swoich rysunkach i obrazach żydowską dzielnicę Wilna, a raczej to co z niej zostało. Później i to co zostało zlikwidowane po wojnie (na przykład stary Żydowski Cmentarz, Wielką Synagogę). Teraz w byłej żydowskiej dzielnicy są zupełnie nowe zabudowania, ale pamięć o starym Wilnie została na obrazach ojca. Okres powojenny był płodny, ale większość obrazów ojciec trzymał w szufladzie (za czasów radzieckich nazywali ten kierunek Formalizmem albo burżuazyjnym modernizmem)”.

W Wilnie Chwoles brał udział w życiu artystycznym rodzinnego miasta i wystawach zbiorowych; wystawiał też w Moskwie i Kownie. W tym czasie stworzył drugi cykl obrazów zatytułowany: Getto zniszczone – architektura starego Wilna. Malował też liczne pejzaże Wilna i okolic: uliczki, kościoły, dziedzińce z podwórkami, używając zupełnie innych środków wyrazu i stosując różne techniki malarskie od tych, jakimi malowali inni litewscy malarze (w tym okresie wileńskim pojawiły się w twórczości Chwolesa pierwsze monotypie i technika mixte z użyciem farb olejnych). W 1946 roku został członkiem związku litewskich artystów-malarzy, co umożliwiło mu zarabianie malowaniem na życie.

W 1959, w ramach repatriacji, osiedlił się wraz z rodziną – siostrą, żoną oraz synami –Milijem i Aleksandrem w Warszawie. Miał pracownię przy ulicy Targowej. Działał aktywnie w żydowskim środowisku w stolicy. Współpracował z instytucjami żydowskimi, m.in. Towarzystwem Społeczno-Kulturalnym Żydów w Polsce, w 1964 został wybrany na przewodniczącego Towarzystwa. Malował; stworzył również cykl monotypii zatytułowany Motyw biblijny, ilustrował książki i czasopisma, projektował afisze teatralne i filmowe. Robił okładki dla wydawnictwa Forlag Jidisz Buch, m.in. do książki Dos lid fun geto Ruty Sakowskiej-Pups (1962). W okresie pobytu w Polsce miał wiele wystaw indywidualnych. W 1959 r. zorganizowano w Warszawie pokaz jego prac z cyklu „Motywy z Getta Wileńskiego”. W 1960 roku ekspozycja złożona z malarskiego cyklu „Ojczyste strony”, monotypii oraz akwarel prezentowana była w kilku miastach w kraju. W 1963, w 30-lecie swojej pracy twórczej wystawił swoje obrazy w Warszawie i Paryżu w Gallerie du Passeur. Namalował wówczas wiele widoków paryskiej architektury. W 1962 ukazał się album Rafał Chwoles 30 reprodukcji. Tematy żydowskie i Getto w Wilnie. W 1966 wydawnictwo Ruch wydało karty pocztowe z jego obrazami kwiatów. Brał także udział w zbiorowych wystawach malarzy żydowskich i malarzy polskich w kraju i zagranicą, m.in.: w Warszawie, Radomiu, Sztokholmie Tel-Awiwie, Londynie. W latach 1966-1967 i 1969 odbył podróż do Hiszpanii i Maroka, tworząc na zamówienie UNESCO cykl obrazów na temat dzieci, wydany na kartach pocztowych.

W 1969 wyjechał z Polski wraz z rodziną i osiadł w Paryżu na stałe. Działał w środowisku żydowskim, przyjaźnił się z pochodzącym z Warszawy malarzem, Adamem Muszką (1914 – 2005). Wiele podróżował, odwiedzał Polskę, kilkakrotnie Włochy, niemal co roku Izrael. Podczas wyjazdów malował pejzaże, portrety. Na emigracji miał wiele wystaw indywidualnych, brał także udział w licznych wystawach zbiorowych w Europie, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Izraelu. W 1981 został odznaczony Medalem Academie Europenne des Beaux Arts, w 1983, w 50-lecie pracy twórczej, otrzymał Medal Miasta Paryża, w 1994 Izrael przyznał mu nagrodę im. Icyka Mangera (Prix Manger), a w rok później nagrodę im. Szolema Alejchema.

Zmarł 31.03.2002 roku w Paryżu.

INWENTARZ ARCHIWUM RAFAELA CHWOLESA

Inwentarz opracowany w ramach grantu pn. Źródła do historii sztuki polskiej na świecie – inwentarze (realizowany w latach 2020–2023, umowa nr SONB/SP/465096/2020) dofinansowany został z programu Ministra Edukacji i Nauki „Społeczna Odpowiedzialność Nauki” w kwocie 222 800,00 zł.

Strona główna